Jak nasze oczekiwania wpływają na innych? O samospełniających się proroctwach
Twoje oczekiwania wpływają na Twój sposób myślenia. Myśli natomiast są ściśle powiązane z działaniem. To, co myślisz o świecie, o sobie, o innych ma bezpośredni wpływ na Twoje zachowanie. W tym wpisie chcę jasno i konkretnie przybliżyć Tobie, jak założenia i proroctwa oddziałują na nas i na nasze otoczenie.
Na wstępie opiszę pokrótce badania przeprowadzone przez Roberta Rosenthala i Leonre Jacobson*, którzy w ciekawy sposób pokazują mechanizm samospełniających się proroctw. W jednej ze szkół podstawowych poprosili każdego ucznia o wypełnienie testu inteligencji. Następnie przekazali nauczycielom, że niektórzy uczniowie osiągnęli wybitne wyniki, co świadczy o ich wysokim poziomie inteligencji i o tym, że podczas tego roku osiągną bardzo dobre wyniki w nauce. W rzeczywistości uczniowie „wybitni” zostali wybrani losowo, nie analizowano ich testów, oni sami nie wyróżniali się niczym szczególnym i tak jak ich rówieśnicy mieli równe szanse na wysoki wynik. Różnili się jedynie w wyobrażeniach nauczycieli (ani uczniów, ani ich rodziców nie informowano o wybitnych zdolnościach). W nauczycielach wywołano błędne przekonanie, że niektóre dzieci osiągną więcej. Badacze nie ingerowali w to, co się później działo, w trakcie roku szkolnego co jakiś czas obserwowali sytuację w klasach, a na koniec nauki ponownie zbadali wszystkich uczniów prawdziwym testem inteligencji. Wyniki badań pokazały, że ci nieliczni uczniowie wytypowani jako „wybitni” w znaczącym stopniu zwiększyli swoje osiągnięcia. Czy był to zbieg okoliczności? Jak mogło do tego dojść? Co takiego się wydarzyło, że proroctwo spełniło się?
Nauczyciele założyli, że uczniowie wybitni mają większe zdolności i tym samym stawiali im wyższe wymagania, zadawali więcej materiału do opanowania, który był na bardziej zaawansowanym poziomie niż u pozostałych. Nauczyciele przekonani o dużych możliwościach „wybitnych” uczniów dostarczali im więcej informacji zwrotnej, co może sugerować, że była ona motywująca i zachęcała do wytężonej pracy. Dodatkowo nauczyciele budowali bliższą, cieplejszą relację z wyróżnionymi uczniami, poświęcali im więcej uwagi i bardziej wspierali ich. Nauczyciele podążyli za swoim schematem myślowym, który miał się nijak do rzeczywistości. Badacze zaś utwierdzili ich w błędnym przekonaniu, ale jednocześnie ich założenie wpłynęło na wyniki uczniów.
Podobnie jak nauczycielom w badaniu nam również zdarza się opierać nasze postrzeganie świata na mylnych założeniach, często wzbudzonych przez czynniki zewnętrzne. Poniżej podam kilka przykładów, jak może wyglądać samospełniające się proroctwo i dlaczego ma ono tak dużą siłę.
Gdy spotykamy człowieka, którego nie darzymy sympatią, zazwyczaj robi on wrażenie nieprzyjaznej, oschłej i nieprzyjemnej osoby. Najprawdopodobniej nie dlatego, że taki jest z natury, być może przyjął tylko postawę, którą odpowiada na sposób, w jaki my odnosimy się do niego. Jeżeli uważasz kogoś za wroga, nie będziesz dla niego serdeczny ani miły, a i on widząc Twoja reakcję, nie będzie starał się Ciebie polubić i odwzajemni wrogie nastawienie. Sytuację oceniamy błyskawicznie, w przeciągu kilku sekund tworzymy obraz danej osoby. Dodatkowo zauważamy tylko te zachowania drugiej osoby, które potwierdzają nasz pogląd, i niwelujemy znaczenie zachowań, które nie zgadzają się z naszymi założeniami. Podobnie samospełniające się proroctwo działa w kontaktach z przełożonymi, podwładnymi i innymi osobami z otoczenia. Proroctwa mogą zniechęcać do działania, powodować stagnację, mogą też motywować i przybliżać do osiągnięcia wybitnych wyników, jak to miało miejsce w eksperymencie wspomnianym powyżej. Jeżeli chcesz sam sprawdzić, jak to działa, podejmij wyzwanie. Wybierz osobę, co do której masz negatywny stosunek (na pewno znasz kogoś takiego w swoim otoczeniu), następnie wyobraź ją sobie jako niezwykle czarującą i uprzejmą. Przez kilka najbliższych spotkań bądź dla niej miły, serdeczny i przyjacielski. Sprawdź, co może się zmienić w zachowaniu tej drugiej osoby.
Samospełniające się proroctwa mają wpływ nie tylko na kontakty interpersonalne, lecz również na nasz sukces i porażkę na różnych polach. To nasze założenia decydują, czy wykorzystamy nadarzające się możliwości, jak będziemy reagować na nasze błędy, czy mimo frustracji będziemy dążyć do osiągnięcia celu. Proroctwa mają wpływ na naszą przyszłość i naszą rzeczywistość.
Świadomi tego, że jesteśmy stroną, która może nie tylko ulegać proroctwu, lecz także oddziaływać w ten sposób na innych, powinniśmy wiedzieć, że zmiana naszego stosunku nie jest rzeczą prostą. Czasem zachowujemy się w tej kwestii jak uparte osły, odrzucając inny punkt widzenia. Nawet w obliczu konkretnych i przekonujących dowodów na to, że nasze założenie jest mylne, bywa, że go nie zmieniamy. Wiedząc to, być może staniemy się bardziej elastyczni co do naszych oczekiwań.
*źródło Psychologia Społeczna, E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert.